Η ιστορική εξέλιξη του Μεγάλου Αποδείπνου (α μέρος)

Του Παναγιώτη Αντ. Ανδριόπουλου

«Όσοι της φιλοσοφίας τρόφιμοι και των υψηλών ερασταί και μαθηταί του Λόγου. Αγαπήσατε τον ενεστώτα καιρόν και την αγίαν Τεσσαρακοστήν χαίροντες υποδέξασθε, ως σωφροσύνης διδάσκαλον και αρετής μητέρα και τροφόν των υιών του Θεού και παιδαγωγόν ατάκτων και γαλήνην ψυχών και ευστάθειαν βίου και ειρήνην ένσπονδον και ατάραχον».

Η επίκαιρη αυτή προτροπή του Αστερίου Αμασείας μάς υπενθυμίζει εμφαντικά ότι δεν μπορεί να υπάρξει Σαρακοστή «ει μη εν προσευχή και νηστεία». Αγαπώντας τον ενεστώτα καιρό και καλλιεργώντας το σωτήριο αυτό δίπτυχο, εν κρυπτώ εργαζόμενοι αρετάς, δεχόμαστε πνευματικάς αμοιβάς: «γαλήνην ψυχών και ευστάθειαν βίου και ειρήνην ένσπονδον και ατάραχον».

Για να προσεγγίσουμε τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή θα πρέπει να κάνουμε αυτό που δεν ταιριάζει στις σύγχρονες συνθήκες της ζωής μας, αλλιώς κάθε αντίληψη προσπάθειας μέσα στη Σαρακοστή χάνει τελείως το νόημά της. Και για να επικεντρωθώ στο θέμα της λατρείας. Ο μεγάλος λειτουργιολόγος του 20ου αι. π. Αλέξανδρος Σμέμαν λέει, πως «δεν υπάρχει καμιά δικαιολογία για κείνους που στη διάρκεια της Μεγάλης Σαρακοστής δεν αυξάνουν το χρόνο για παρακολούθηση και συμμετοχή στη Θεία Λατρεία... είναι ανάγκη να υπάρξει μια απόφαση, είναι ανάγκη να γίνει μια προσπάθεια, να υπάρξει μια σταθερή επιδίωξη». Πόσες φορές κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής συμμετέχουμε στο Μέγα Απόδειπνο;

Ας είναι η αποψινή μας σύναξη η αφορμή για πυκνότερη και ουσιαστικότερη και πιο ενσυνείδητη συμμετοχή μας στην κατανυκτική αυτή ακολουθία που χαρακτηρίζει, θα λέγαμε, τη Σαρακοστή, αφού η Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι η μόνη περίοδος του λειτουργικού έτους κατά την οποία διατηρήθηκε η αρχαία μορφή του αποδείπνου, το λεγόμενο σήμερα Μέγα Απόδειπνο. Πρόκειται για τη μοναδική μορφή αποδείπνου που μαρτυρείται από τα αρχαία χειρόγραφα. Το λεγόμενο Μικρό Απόδειπνο, που είναι η συντετμημένη μορφή του Μεγάλου Αποδείπνου, απαντά μόνο σε νεώτατα χειρόγραφα και περιλαμβάνει τα «καιριώτατα» του Μεγάλου Αποδείπνου, κατά την εύστοχη παρατήρηση του αγ. Συμεών Θεσσαλονίκης. Το Μικρό Απόδειπνο επικράτησε τελικά για τις εκτός της Τεσσαρακοστής ημέρες, δηλ. για όλο το υπόλοιπο λειτουργικό έτος, αλλά ακόμα και για τις Παρασκευές, τα Σάββατα και τις Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

Η ακολουθία του Αποδείπνου τελείται, όπως και το όνομά της δηλώνει, μετά το δείπνο και προ της κατακλίσεως, γι’ αυτό και σε ορισμένα χειρόγραφα ονομάζεται «ακολουθία των προθυπνίων». Ο δεύτερος αυτός όρος υποδηλώνει και το περιεχόμενό της, που δεν είναι ευχαριστία για το δείπνο, αλλά προσευχή προ του ύπνου. Κατ’αρχήν ήταν ιδιωτική προσευχή και στα μοναστήρια, γι’αυτό και δεν αριθμείται πάντοτε στις «επτά αινέσεις», δηλ. στις επτά ακολουθίες του νυχθημέρου των μονών. Ελέγετο «εν τοις κελλίοις». Γι’αυτό διαβάζουμε στα τυπικά: «Η δε ακολουθία των Αποδείπνων εν τη Μονή της Λαύρας ου ψάλλεται εις την Εκκλησίαν, αλλ’ έκαστος αναγινώσκει αυτήν εν τοις κελλίοις». Αντιθέτως στα κοινόβια της Παλαιστίνης το Απόδειπνο ετελείτο στην Εκκλησία.

Η ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου απαντάται για πρώτη φορά ως μοναχικό Απόδειπνο, στις αρχές του 15ου αιώνος, οπότε και αντικαθιστά την ακολουθία της Παννυχίδος. Δεν αποτελεί βέβαια η συγκεκριμένη αντικατάσταση μιας ακολουθίας από μια άλλη ένα ξαφνικό και αυτόνομο γεγονός. Εντάσσεται μέσα στη γενικότερη λειτουργική μεταρρύθμιση, ή καλύτερα σύνθεση και συγχώνευση διαφόρων λειτουργικών τύπων, που είχε αρχίσει ήδη να συντελείται στο τυπικό της Εκκλησίας μερικούς αιώνες πιο πριν - ήδη από την εικονομαχία - και την εποχή αυτή (15ος αι.) βρίσκεται στην κορύφωσή της. Το μοναχικό τυπικό ή Ιεροσολυμιτική τάξη, πιο γνωστό ως τυπικό της μονής του αγ. Σάββα, που οφείλει την προέλευσή του στα κοινόβια της Παλαιστίνης, εκτοπίζει ολοσχερώς τον Ασματικό ή Βυζαντινό κοσμικό τύπο των Ακολουθιών που εκφράζει τη Μεγάλη Εκκλησία της Κωνσταντινουπόλεως. Αυτού του ασματικού τυπικού ήταν ακολουθία η Παννυχίς, που ψαλλόταν κατά το εσπέρας εν είδει μικράς αγρυπνίας, στη θέση περίπου του μοναχικού Μεγάλου Αποδείπνου, με το οποίο έχει μερικά κοινά σημεία.

Ενώ αρχικά η Παννυχίδα ετελείτο καθ’ όλες τις ημέρες του έτους, τη Μ. Τεσσαρακοστή και τη Μ. Εβδομάδα, ήδη από τον 10ο αιώνα η Παννυχίς- κατά τη μαρτυρία του τυπικού της Μεγάλης Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως- ετελείτο κυρίως κατά τις παραμονές των μεγάλων εορτών, κατά την Α΄ Εβδομάδα των Νηστειών και κατά τη Μ. Εβδομάδα.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη σχέση Παννυχίδος και Μεγάλου Αποδείπνου, αξίζει να σημειώσουμε εδώ ότι, λίγο παλαιότερα το Μέγα Απόδειπνο ετελείτο και τις παραμονές των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, πράξη που διατηρείται ακόμα και σήμερα στο Άγιον Όρος και στις Σλαβικές Εκκλησίες. Σε πιο παλιά φάση το Μέγα Απόδειπνο ψαλλόταν και κατά τις Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, καθώς και κατά τις νηστείες των Χριστουγέννων και των αγίων Αποστόλων κατά τις ημέρες που ψάλλεται το «Αλληλούϊα».

Ας επιστρέψουμε όμως στις Παννυχίδες. Οι Παννυχίδες της Α΄ Εβδομάδος των Νηστειών είχαν κατανυκτικό χαρακτήρα και προεξήρχε σ’αυτές ο ίδιος ο Πατριάρχης. Από την ασματική αυτή παννυχίδα προέρχεται και η σειρά των πέντε ευαγγελικών περικοπών, τα λεγόμενα «ευαγγέλια της παννυχίδος», που διαβάζονται και σήμερα κατά τα Απόδειπνα της Α΄ Εβδομάδος των Νηστειών και διασώζονται στα Ευαγγελιστάριά μας.

Το Μέγα Απόδειπνο εντάσσεται στις ακολουθίες της νυκτός, που αποτελούσαν ένα σύμπλεγμα νυκτερινής προσευχής, μια Παννυχίδα, εντελώς διαφορετική απ’αυτήν που μόλις περιγράψαμε, στην οποία φέρεται η ορθρινή προσευχή ενωμένη με την εσπερινή. Η ακολουθία των «προνυκτίων», έτσι όπως τη συναντούμε σε χειρόγραφο του 12ου αιώνα της Μονής Λειμώνος, συμπίπτει σε γενικές γραμμές με τη σημερινή ακολουθία του μεγάλου αποδείπνου, εκτός από κάποια τροπάρια και ευχές. Είναι αξιοσημείωτο και ιδιαίτερα σημαντικό, νομίζω, ότι το περίφημο τροπάριο του Μεγάλου Αποδείπνου «Κύριε των δυνάμεων μεθ’ ημών γενού...» είναι το εφύμνιο του ψαλμού 150 που είναι ένας από τους ψαλμούς των Αίνων του Όρθρου, γεγονός που επιβεβαιώνει την άποψη για κοινά στοιχεία των ακολουθιών του μοναχικού τυπικού, αλλά μαρτυρεί και την ύπαρξη της παλαιότατης παννυχίδος που ένωνε εσπερινή και ορθρινή προσευχή...