«Στους δεύτερους Χαιρετισμούς…»

Γράφει ο Θανάσης Παπαθανασίου

Χαιρετισμοί και Θεολογία της απελευθέρωσης.

Καθ' οδόν προς το Πάσχα. Με οδοδείκτες, ανάμεσα σε άλλα, τους Χαιρετισμούς της Παναγίας, επί πέντε Παρασκευόβραδα.

Στους δεύτερους Χαιρετισμούς (φέτος, 10 Μαρτίου) ένας ύμνος βάζει τους πιστούς να απευθυνθούν στην Παναγία, λέγοντάς της: «Χαίρε τύραννον απάνθρωπον εκβαλούσα της αρχής. Χαίρε, Κύριον φιλάνθρωπον επιδείξασα Χριστόν». Που σημαίνει: «Χαίρε εσύ που εκθρόνισες τον απάνθρωπο τύραννο από την εξουσία του. Χαίρε εσύ που μας φανέρωσες τον Χριστό ως φιλάνθρωπο Κύριο».

Σύμφωνα με την καθιερωμένη ερμηνεία, o απάνθρωπος τύραννος είναι ο διάβολος, ο οποίος υποδουλώνει τον άνθρωπο στην εγωπάθεια και στον θάνατο. Την δε εξουσία του την ξεδόντιασε ο Χριστός, με τη θυσία και την Ανάστασή του, δηλαδή με μια φιλ-ανθρωπία ουσιαστική: με παροξυσμό αγάπης που αλλάζει τη ζωή, κι όχι με περιστασιακή ελεημοσύνη που αφήνει απείραχτο το άδικο.

Δυο πράγματα θέλω να πω σχετικά:

Πρώτον: Στον ύμνο υπάρχει κάτι εντυπωσιακό: Μολονότι γίνεται αναφορά στο έργο του Χριστού, ως τυραννοδιώχτης δεν αναφέρεται αυτός, αλλά η Παναγία! Στιχούργημα πολύ σημαντικό, διότι δείχνει ότι το απελευθερωτικό έργο του Χριστού δεν είναι κάτι που εκτυλίσσεται ερήμην του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν καλείται σε μοιρολατρία, μα ούτε και σε αυτοαναφορικότητα. Έχει την ευθύνη της πράξης του και της συνέργειας στα άνοιγμα του δρόμου προς την Ανάσταση. Η Παναγία λοιπόν (της οποίας η ελεύθερη συμφωνία έκανε μπορετή την ενανθρώπηση του Χριστού) συνοψίζει αυτό το ανθρώπινο χρέος, και γι’ αυτό άλλωστε είναι πρότυπο γυναικών και ανδρών.

Δεύτερον: Έχει προταθεί και μια άλλη ερμηνεία, η οποία συσχετίζει τον ύμνο με τις πολιτικές συνθήκες της εποχής του. Η βυζαντινολόγος Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου (+ 2012) είχε υποστηρίξει ότι ο εν λόγω χαιρετισμός είχε συντεθεί για να εκφράσει τη λαϊκή χαρά για την πτώση του τυραννικού αυτοκράτορα Φωκά, το 610. Ο Φωκάς είχε καταλάβει τον θρόνο με στρατιωτική στάση, και στη συνέχεια κυβέρνησε τρομοκρατικά και άδικα. Ο Φωκάς εντέλει ανατράπηκε από τον Ηράκλειο, ο οποίος μπήκε στην Κωνσταντινούπολη χωρίς καν να δώσει μάχη (ενδεικτικό της λαϊκής υποστήριξης).

Στη δεύτερη ερμηνεία ενυπάρχουν ταυτόχρονα κάτι υπέροχο και κάτι επικίνδυνο.

Το υπέροχο είναι ότι κάθε τυραννία (όχι μόνο η πνευματική, αλλά και η πολιτική) νοείται ως καθεστώς αμαρτίας. Η δε μεταφυσική πίστη στην Ανάσταση δεν ακυρώνει, αλλά εμπνέει την ιστορική, απελευθερωτική πράξη, τη ρήξη με κάθε θάνατο. Ο Φωκάς ούτε αιρετικός ήταν, ούτε άθεος! Ήταν όμως τύραννος, άρα έμπρακτος αρνητής του Ευαγγελίου.

Το επικίνδυνο τώρα είναι, οι θρησκευόμενοι να χρησιμοποιήσουν την ερμηνεία όχι για μια αληθινά απελευθερωτική πράξη, αλλά προσχηματικά, για να πλήξουν όποια πολιτική δεν εξυπηρετεί τις διαπλοκές τους. Ή για να πλήξουν μεν μια τυραννία, προκειμένου απλώς να καλοδεχτούν μιαν άλλη!

Χρειάζεται αγρύπνια! Ύμνος Ακάθιστων!