«Η διαχρονικότητα της μετάνοιας στο λειτουργικό βίο της Εκκλησίας»

Του π. Ιωάννου Κίτσιου

Στον αββά Κασσιανό διαβάζουμε ότι στόχος του πιστού είναι η κατάκτηση της Βασιλείας του Θεού και σκοπός του είναι η κάθαρση της καρδιάς με τη μετάνοια.

Και όπως ξέρουμε μετάνοια δεν είναι η μεταμέλεια για τα λάθη που πράξαμε. Μετάνοια δεν είναι ένα ψυχολογικό γεγονός. Αλλά μετάνοια δεν είναι και η εξαγόρευση των αμαρτημάτων μας ενώπιον του εξομολόγου.  Η μετάνοια είναι μία διαρκής κατάσταση που μας ακολουθεί από την αρχή της εισόδου μας στην Εκκλησία δια του Μυστηρίου του Βαπτίσματος ως την εκδημία μας με την Νεκρώσιμη Ακολουθία.

Είναι δε κατάσταση που αφορά όλη την ανθρώπινη ύπαρξη, το νου, την καρδιά, την ψυχή και το ανθρώπινο σώμα απ’ όπου και εκδηλώνεται στην οποία ο όλος άνθρωπος κατευθύνεται προς το Θεό για να ενωθεί μαζί Του.
Η έκφραση «Λειτουργικός βίος» της Εκκλησίας αφορά σ' έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής διαφορετικό από αυτόν του «κόσμου». Αφορά σ' έναν τρόπο ζωής κατά τον οποίο συντελείται η συνάντηση κτιστού και Άκτιστου, ανθρώπου και Θεού με σκοπό την πρόσληψη του πρώτου από το δεύτερο και αποτέλεσμα τον εξαγιασμό του.
Με πιο απλά λόγια, Λειτουργικός βίος είναι η συμμετοχή των πιστών στα Μυστήρια της Εκκλησίας και κυρίως στο ύψιστο των Μυστηρίων, το Μυστήριο των Μυστηρίων, τη Θεία Ευχαριστία που είναι και η πηγή των άλλων Μυστηρίων. Τα Μυστήρια είναι θεοσύστατες τελετές που μεταδίδουν στα μέλη της Εκκλησίας, μέσω αισθητών σημείων, την καθαρτική και αγιαστική δύναμη του Αόρατου Θεού. Στόχος τους είναι η εξημέρωση της ανθρώπινης, από το προπατορικό αμάρτημα, φύσεως και η αποκατάστασή της στο «αρχαίο κάλλος».
Έτσι στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας εκφράζεται και παίρνει ύπαρξη η πίστη στη διδασκαλία της ότι ζει από εδώ κιόλας τη Βασιλεία του Θεού.
Ένα άλλο θέμα είναι η λατρεία, που αφορά συγκεκριμένες πράξεις «θρησκευτικού περιεχομένου», απόδοση τιμής και αφοσίωσης σ' ένα υπεράνθρωπο ον. Η διαφοροποίηση της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι ότι στο λειτουργικό βίωμα της  η λατρεία απευθύνεται από τον κτιστό άνθρωπο στον Άκτιστο Θεό. Στην Ορθόδοξη λατρεία Αυτός που λατρεύεται είναι ο Τριαδικός Θεός. Οτιδήποτε πέρα από Αυτόν δεν λατρεύεται αλλά τιμάται, η δε προσκύνηση είναι τιμητική.
Επίσης τονίζεται ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας της λατρείας, αφού η λατρεία αυτή είναι κατανοητή μόνο μέσα από το Θεανθρώπινο πρόσωπο του Χριστού. Για να λατρέψει ο πιστός τον Χριστό ως Θεό, Σωτήρα και Λυτρωτή πρέπει πρώτα να πιστέψει ότι είναι.
Γίνεται κατανοητό λοιπόν ότι κάθε Μυστήριο της Εκκλησίας ως θεοσύστατο είναι χριστοκεντρικό και κάθε αναφορά αφορά τον Ιησού Χριστός ως Σωτήρα και Λυτρωτή και μέσω Αυτού στον Τριαδικό Θεό. Είναι μια διπλή (αμφίδρομη) κίνηση, το κτίσμα απευθύνεται στον Κτίστη, ο άνθρωπος στο Θεό ο Οποίος δέχεται την ευχαριστία και δοξολογία του και ο Θεός ενεργώντας ανταποκρινόμενος αγιάζει τον άνθρωπο με τη Θεία Χάρη.
Τώρα, στην Ορθόδοξη πίστη έχουμε δεχθεί ότι ο Χριστός είναι η Εκκλησία αλλά και το σώμα και η κεφαλή της. Ο άνθρωπος όλων των εποχών καλείται να «εκκλησιαστεί» να γίνει εκκλησία και μέλος της Εκκλησίας, μέλος του σώματος του Χριστού. Δεχθήκαμε επίσης ότι η Εκκλησία είναι ο Χριστός παρατεινόμενος στους αιώνες, στην αιωνιότητα.
Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η πρόσκληση του Χριστού να γίνουν μέλη της Εκκλησίας του αποκτά διαχρονικό χαρακτήρα. Οι άνθρωποι όλων των εποχών, ως τα έσχατα, καλούνται να εγκεντριστούν σ' αυτό το λυτρωτικό σώμα και να γίνουν μέτοχοι, από εδώ κιόλας, της ουράνιας Βασιλείας.
Προϋπόθεση δεύτερη, εκτός από την παραδοχή του Χριστού ως Υιού του Θεού, είναι η αίσθηση της αμαρτωλότητας απ’ τον καθένα μας, η μετάνοια και η αλλαγή του τρόπου ζωής μας. Κι αυτός ο τρόπος ζωής είναι η «εν Χριστώ ζωή» κατά τον Νικόλαο Καβάσιλα. Είναι ζωή με κέντρο το Χριστό, είναι μυστηριακή ζωή διαρκούς μετάνοιας.
Κι αυτή η διαρκής πρόσκληση από το Χριστό και απάντηση από τον άνθρωπο για μετάνοια γίνεται από την πρώτη στιγμή εισόδου (του ανθρώπου) στην Εκκλησία με το Μυστήριο του Αγίου Βαπτίσματος. Είναι δε καταγραμμένη στο ύφος των ευχών του, αλλά και στις ευχές όλων των Μυστηρίων και κυρίως σ' αυτές της Θείας Ευχαριστίας. Από τον πλούτο αυτό της Ορθόδοξης λειτουργικής ζωής θα μείνουμε σε μερικά σημαντικά σημεία αρκετά διαφωτιστικά.
Α) στο Άγιο Βάπτισμα και στα τελούμενα πριν απ' αυτό. Είναι η γνωστή Ακολουθία της 40^ης ημέρας κατά την οποία το νήπιο προσάγεται στο Ναό. Σ' αυτή (πρέπει) να παρίσταται κι ο ανάδοχος. Κατ' αυτή γίνεται η αφιέρωση του παιδιού στο Θεό. Αφορά τόσο το νήπιο όσο και τη μητέρα.
Το νόημά της είναι: δοξολογία του Θεού για το θαυμαστό τρόπο γέννησης του ανθρώπου, ευγνωμοσύνη για τη σωτηρία της μητέρας από τους κινδύνους του τοκετού, αίτηση για καθαρισμό της μητέρας από τους «ρύπους» που προηγούνται ή και ακολουθούν τη γέννηση του παιδιού, ανάθεση του παιδιού στο Θεό για να το παιδαγωγήσει, ευλογήσει, αγιάσει, συνετίσει, καλοφρονίσει, σωφρονίσει.
Όσον αφορά το ίδιο το Άγιο Βάπτισμα, σ' αυτό είναι εμφανέστατη η πράξη μετανοίας. Κατ' αυτό δεσπόζουν οι εξορκισμοί και η απόταξη του διαβόλου και η σύνταξη του «νεοφώτιστου» με το Χριστό. Τις πράξεις αυτές τελεί ο ανάδοχος ως πνευματικός πατέρας και υπεύθυνος για την κατήχηση του νεοβαπτισμένου μιας και επικρατεί ο νηπιοβαπτισμός στην Ορθόδοξη παράδοση.
Σημαντικά σημεία του Βαπτίσματος είναι: Ο καθαγιασμός του ύδατος. Η χρίση με λάδι ως έλεος και χάρη Θεού. Η τριπλή κατάδυση κατά την τριήμερη ταφή του Χριστού και η σημαινόμενη Ανάσταση δια της ανυψώσεως όπου πεθαίνει ο παλιός και αναδύεται ο νέος άνθρωπος. Το χρίσμα ως ενίσχυση του πιστού δια των χαρισμάτων του Αγίου Πνεύματος. Η κουρά ως αφιέρωση στο Θεό και η ένδυση του αναγεννημένου ανθρώπου που συμβολίζει την καθαρότητα της ψυχής. Η λαμπάδα ως σύμβολο του φωτός του Χριστού και ο σταυρός που είναι σύμβολο θυσίας και αυταπάρνησης και σημαίνει την αποδοχή της χριστιανικής ζωής και ο τελετουργικός χορός γύρω απ’ την κολυμβήθρα.
Β) Η ακολουθία του Εσπερινού μας υπενθυμίζει τον τρόπο που λειτουργεί η Δημιουργία και ποιος είναι ο Δημιουργός. Στον Προοιμιακό υπάρχει η διήγησή της και η ευχαριστία για την απόλαυση της ημέρας που πέρασε.
Στο δεύτερο μέρος κυριαρχεί το θέμα της αμαρτίας, της πτώσεως του ανθρώπου και του χωρισμού απ' το Θεό. Κι αυτό εκφράζεται από τους Ψαλμούς του Λυχνικού. Τη συντριβή και μετάνοια εκφράζουν  ο 140^ος και ο 141^ος ψαλμός. Επίσης οι 129^ος και 116^ος που παρουσιάζουν την πτώση και μετάνοια αλλά και την ελπίδα για την έλευση του Μεσσία.
Με την Είσοδο και τον ύμνο «Φως ιλαρόν» φανερώνεται η έλευση του Χριστού στον κόσμο και η νίκη του επί του θανάτου, επίσης υμνείται ο Τριαδικός Θεός. Η προσφώνηση «Σοφία. Ορθοί» προτρέπει την αποδοχή Του από τους πιστούς σε όρθια στάση. Ακολουθεί η ευλογία του λαού από τον ιερέα.
Ο Εσπερινός κλείνει με τα λόγια του Συμεών του Θεοδόχου: «Νυν απολύεις…» που σηματοδοτεί το σκοπό του ανθρώπου στη γη που δεν είναι άλλος από τη συνάντηση του ανθρώπου με το Θεό. Όταν ο άνθρωπος το κατορθώσει ζητάει από το Θεό να έχει ειρηνικό τέλος.
Γ) Από τη Θεία Λειτουργία θα δούμε την ευχή του Χερουβικού ύμνου, η οποία αποτελεί την προσωπική προσευχή του λειτουργού και είναι από τις λίγες που αφορούν μόνο στο Χριστό.
Αν και στις δύο προηγούμενες Ευχές των πιστών πάλι προσευχήθηκε για τον εαυτό του, τώρα στέκεται μόνος «γυμνός» μπροστά στο Χριστό και εκφράζει την ανάγκη να εξομολογηθεί.
Συντριμμένος ομολογεί την αναξιότητά του να στέκεται ενώπιον του Θεού και να τον υπηρετεί. Να τελεί κάτι που είναι φοβερό ακόμη και για τις επουράνιες δυνάμεις. Αναγνωρίζει το μεγαλείο του Μυστηρίου και ομολογεί την αδυναμία του να το υπηρετήσει. Όμως προχωρεί στηριζόμενος όχι στον εαυτό του, στη δική του δύναμη, αλλά στο έλεος του Θεού. Στηρίζεται στη φιλανθρωπία του Θεού η οποία τον οδήγησε να γίνει άνθρωπος και για τη σωτηρία μας να μας παραδώσει  την αναίμακτη ιερουργία. Κι αυτό δεν έγινε μία φορά αλλά στο διηνεκές. Έρχεται σε κάθε Θεία Λειτουργία και είναι Αυτός που τα κάνει όλα: προσφέρει, προσφέρεται, δέχεται τη θυσία και μοιράζεται στους μετανοημένους πιστούς.
Τέλος ο Χ. Υ. τελειώνει με τη φράση: «ως τον βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι» που σηματοδοτεί την έναρξη της υποδοχής και πρόσληψης του Σώματος και Αίματος του Χριστού.

Δ) Θα αναφερθώ σύντομα τώρα και στο κατ' εξοχήν Μυστήριο της μετανοίας, το Μυστήριο της Μετανοίας και Εξομολογήσεως.
Επειδή ως άνθρωποι μεταπτωτικοί ρέπουμε προς την αμαρτία, κι αυτό το γνωρίζει ο Πανάγαθος Θεός, και ξεχνάμε τις υποσχέσεις που δώσαμε στο Βάπτισμα και υποδουλωνόμαστε και πάλι στην αμαρτία, μας έδωσε την δύναμη να επαναπροσδιορίσουμε και να επανορθώσουμε την πορεία μας σύμφωνα με τις εντολές Του. Και αυτό γίνεται με αυτό το θεοσύστατο Μυστήριο.
Έτσι η μετάνοια αποκαλείται και δεύτερο Βάπτισμα κι όπως είπαμε δεν είναι μία τυπική ψυχολογική διαδικασία αλλά μεταστροφή του τρόπου ζωής, αλλαγή της νοοτροπίας μας. Το Μυστήριο έχει δύο μέρη τη μετάνοια που περιλαμβάνει ό,τι αναφέραμε και την εξομολόγηση των αμαρτημάτων μας μπροστά στον εξομολόγο. Η αμαρτία είναι αυτή που δηλητηριάζει την ψυχή και σε επέκταση τη ζωή του ανθρώπου. Έτσι  το Μυστήριο αυτό μας οδηγεί στην αποβολή αυτού του «δηλητηρίου». Επίσης η αμαρτία πληγώνει και τραυματίζει με τα πάθη την ψυχή. Εδώ αποκαλύπτουμε την ψυχική μας κατάσταση, (την οποία άλλωστε γνωρίζει ο Θεός αλλά περιμένει την κίνησή μας), επουλώνουμε τις πληγές μας και σταματάμε τον ψυχικό μας πόνο.
Δε θα ασχοληθώ με το ίδιο το Μυστήριο αλλά με την προετοιμασία γι' αυτό. Κι αυτό γιατί φερόμαστε επιπόλαια εξαιτίας της αγνοίας μας, όπως και στα άλλα Μυστήρια. Βασική προϋπόθεση είναι η προσευχή στο Θεό ώστε να φωτίσει το «σκότος» μας και να διακρίνουμε τα λάθη μας. Αλλά κυρίως να μας δώσει τη δύναμη να τα αποδεχθούμε, αποδεχόμενοι έτσι τον εαυτό μας και να ξεφύγουμε απ’ την ψευδαίσθηση του τι πιστεύουμε ότι είμαστε κάτι ή κάποιοι. Έπειτα να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε στον αυτοέλεγχο του εαυτού μας και σ' αυτό οδηγό θα έχουμε το Χριστό και τις εντολές Του. Πόσες από αυτές, κι αν, εφαρμόζουμε. Έτσι θα δούμε σαν σε καθρέπτη την εσωτερική μας κατάσταση, βοήθεια μπορούμε να βρούμε σε πολλά έργα των ασκητών της Ορθοδοξίας μας.
Έτσι μπορούμε να κάνουμε μία μικρή κατηγοριοποίηση της κατάστασής μας που να αφορά: τη σχέση μας με το Θεό, με τον πλησίον, τη στάση μας στην οικογένεια, πως φερόμαστε στον επαγγελματικό μας χώρο ή στο σχολείο και το Πανεπιστήμιο αν είμαστε νέοι και τέλος πώς είναι η προσωπική κατάστασή μας.
Όμως δεν είναι ένα «εύκολο» Μυστήριο. Είναι ένα Μυστήριο που δεν «αρέσει» καθόλου στο διάβολο που θα αρχίσει να βάζει προσκόμματα και εμπόδια στο δρόμο της επιστροφής μας προς το Θεό. Έτσι θα αναβάλλουμε το βήμα προς τη σωτηρία προβάλλοντας διάφορες προφάσεις. Κυριότερες είναι αυτές που παρουσιάζονται ως δικαιολογίες. Δεν είναι απαραίτητη η εξομολόγηση, μπορώ να την κάνω σε μια εικόνα, δε σκότωσα, δεν έκλεψα, έλα καημένε αυτό το κάνουν κι άλλοι και τόσα άλλα. Κι αυτά όλα είναι μάταια παιχνίδια για να ησυχάσει η συνείδησή μας. Όμως όσο κι αν αυτοδικαιολογούμεθα ποτέ δε θα καταφέρουμε να αναπαύσουμε τη συνείδησή μας. Γι’ αυτό ας το σκεφτούμε καλύτερα: οι δικαιολογίες βλάπτουν την ψυχή και έχουν εωσφορική προέλευση.
Ε) Όμως στη μετάνοια δεν αναφέρονται μόνο τα Μυστήρια και οι Ακολουθίες της Ορθόδοξης Λατρείας. Σ' αυτήν είναι αφιερωμένες ολόκληρες χρονικές περίοδοι όπως αυτή που διανύουμε τώρα, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή.
Κι αυτή μπορεί να χαρακτηρισθεί ψυχικό φάρμακο που στέλνεται από τον Θεό για να μας προετοιμάσει με τη νηστεία, τις προσευχές και τις κατανυκτικές ακολουθίες για την ένδοξη Ανάσταση Του.
Έχουμε πει στο παρελθόν πως η Εκκλησία αποτελεί πνευματικό θεραπευτήριο που χορηγεί κατάλληλα φάρμακα για τη θεραπεία της ψυχής. Έτσι η περίοδος αυτή αφορά κυρίως στη θεραπεία της ψυχής με έμπρακτη μετάνοια. Προς αυτή προτρέπουν τα κατάλληλα επιλεγμένα αναγνώσματα από το Ευαγγέλιο: παραβολή τελώνη και Φαρισαίου, άσωτου, της Μελλούσης Κρίσεως. Αλλά και ο εορτασμός αγίων που έζησαν σ’ όλο το βίο τους «εν μετανοία». Όπως η Μαρία η Αιγυπτία, ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς κ. α.