Μάρτης: Ο μήνας της Νηστείας, της Άνοιξης και της Εθνικής Ευεργεσίας!

Γράφει ο Νίκος Υφαντής*

Μάρτης είναι χάδια κάνει,

πότε κλαίει πότε γελάει.

Ο τρίτος μήνας του χρόνου είναι ο μήνας που γιορτάζεται η Επέτειος της Εθνικής Παλιγγενεσίας και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Η ταύτιση της γιορτής της Επανάστασης του 21 με τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου έχει χαρακτήρα συμβολικό. Δηλώνει τους άρρηκτους δεσμούς του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας. Η στενή αυτή σύνδεση έχει βαθιές ρίζες και καταβολές. Η πίστη στην ορθοδοξία κράτησε ακοίμητο το φρόνημα των ραγιάδων στην Ανάσταση του Γένους και προκαθόρισε την έκρηξη της Επανάστασης.

Πλούσια και ενδιαφέρουσα είναι και η εθιμολογία και οι λαϊκές δοξασίες γύρω από τον Μάρτη. Ο Μάρτης «πότε κλαίει και πότε γελάει». Μπορεί να ανοίγουν οι ουρανοί και να βρέχει ακατάπαυστα και στη στιγμή «χαμογελάει» ο ουρανός, φεύγουν τα σύννεφα και ξαστερώνει και ο ήλιος ζεσταίνει ανθρώπους, ζώα και φύση, που δέχονται αχόρταγα τη ζεστασιά του ήλιου.

«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος» χιονίζει και αμέσως μετανιώνει και δεν ξαναχιονίζει. Το κρύο του Μάρτη τσουχτερό, διαπεραστικό, γιατί ο Μάρτης είναι «γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης». Ασταθής μήνας όσον αφορά τις καιρικές συνθήκες και τις μεταβολές του καιρού, αλλά και ο μήνας που αποχαιρετάει το χειμώνα και καλωσορίζει την άνοιξη: «Από Αύγουστο χειμώνα και από Μάρτη καλοκαίρι». Εποχή που ξαναγεννιέται η φύση, ξανανιώνει και ξανανθίζει η ζωή. Η αναγέννηση της φύσης και της ζωής είναι συνυφασμένη με τον άνθρωπο και το πέρασμά του από την αδράνεια του χειμώνα στη δράση και στις πολλές αγροτικές δραστηριότητες. Είναι πάρα πολλές οι δοξασίες του λαού μας που έχουν σχέση με το Μάρτη και το ξανάνιωμα της φύσης. Στα χωριά καλωσορίζουν την άνοιξη φέρνοντας στο σπίτι ανθισμένες κρανιές, με τις οποίες χτυπούν ελαφρά τα παιδιά να είναι γερά, όπως το ξύλο της κρανιάς. Θυμούμαι στην Πωγωνιανή την 1η του Μάρτη, ερχόταν στο σπίτι μας η μακαρίτισσα η κυρά Μαριάνθη Φλώρου με ένα ανθισμένο κλαδί κρανιάς και μας χτυπούσε στις πλάτες, δίνοντάς μας ευχές για υγεία, πρόοδο και προκοπή.

Στα ηπειρωτικά χωριά οι πρώτες μέρες του Μάρτη θεωρούνται «Μερομήνια», δηλαδή μέρες, που ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες που επικράτησαν σ’ αυτές, γίνονται από ειδικούς προγνώσεις για όλο το χρόνο. Οι έξι πρώτες μέρες είναι επικίνδυνες, γιατί στη διάρκειά τους επικρατούν οι «δρίμες», δαιμονικά όντα που φέρουν κακό και βλάπτουν τους ανθρώπους. Σ’ αυτές τις μέρες αποφεύγουν να πλένουν ρούχα, γιατί καταστρέφονται. Ένα έθιμο που επικρατεί σε όλη την Ελλάδα είναι τα λεγόμενα «Μαρτίτσια». Οι μητέρες περνούν στο χέρι των παιδιών τους ένα βραχιολάκι (συνήθως λευκή και κόκκινη κλωστή) για να τα προφυλάξουν από τον καυτερό μαρτιάτικο ήλιο, «να μη τα μαυρίσει ο ήλιος».

Ένα άλλο μαρτιάτικο έθιμο με ευρεία διάδοση στον ελλαδικό χώρο είναι το «χελιδόνισμα». Το καλωσόρισμα της άνοιξης, της αναγεννητικής, ζωογόνας άνοιξης, αλλά και το καλωσόρισμα της αναστημένης φύσης από τη χειμερία νάρκη. Καλοδέχονται την άνοιξη και την αναγέννηση της φύσης με τραγούδια που τα λένε τα παιδιά γυρίζοντας στα σπίτια και κρατώντας ομοίωμα χελιδονιού:

Χελιδόνα έρχεται / από Μαύρη Θάλασσα

Θάλασσα επέρασε / έκατσε και λάλησε:

Μάρτης μας ήρθε / τα λουλούδια ανθίζουν,

Όξω φίδια και κοριοί / μέσα υγεία και χαρά.

Πρόκειται για έθιμο που μας έρχεται από τα βυζαντινά χρόνια και μας φέρνει το μήνυμα του ερχομού της άνοιξης και της επανόδου των χελιδονιών.

Ο μήνας Μάρτης είναι στενά δεμένος με τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή (Σαρακοστή) που αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα ως το Πάσχα. Είναι γνωστή η παροιμία που μας υπενθυμίζει ότι «δεν λείπει ο Μάρτης από την Σαρακοστή». Η Σαρακοστή ταυτίζεται με την άνοιξη και την αναγέννηση της φύσης. Θέλει ανάλαφρα φαγητά για το σώμα, για να χαίρεται και το δικό του ξανάνιωμα μαζί με τη φύση. Στη διάρκεια της Σαρακοστής κυριαρχούν οι χαιρετισμοί της Θεοτόκου κάθε Παρασκευή. Κλείνουν οι Χαιρετισμοί με τον Ακάθιστο Ύμνο, το λαμπρότερο λειτούργημα της βυζαντινής υμνογραφίας. Ένα ποίημα με σπάνια ποιητική σύλληψη.

Ο Ακάθιστος ύμνος είναι μια ακολουθία που ψάλλεται στα απόδειπνα της Παρασκευής των τεσσάρων πρώτων εβδομάδων. Το ιστορικό του Ακάθιστου ύμνου έχεις ως εξής: Κατά τα χρόνια που βασίλευε ο αυτοκράτορας Ηράκλειος (610-641), συνέβη ο αυτοκράτορας να βρίσκεται μακριά από την Κωνσταντινούπολη σε εκστρατεία εναντίον των Περσών. Όταν απουσίαζε ο στρατός και ο αυτοκράτορας στίφη Περσών και Αβάρων πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη από ξηρά και θάλασσα. Οι λίγοι υπερασπιστές της Πόλης εμψυχούμενοι από τον Πατριάρχη Στέργιο και ενισχυόμενοι από την «Πρόμαχο Θεοτόκο» κατόρθωσαν να αποκρούσουν τη φοβερή απειλή. Ο ευσεβής λαός της Κωνσταντινούπολης αποτίοντας τιμή στην «Υπέρμαχο Στρατηγό» για τη σωτηρία της Πόλης, όλη τη νύχτα υμνολογούσαν την Θεοτόκο στον ναό των Βλαχερνών. Προς ανάμνηση της θαυματουργικής αυτής διάσωσης, καθορίστηκε, ίσως το 626, να ψάλλεται αυτός ο ύμνος κάθε χρόνο.

Την ίδια εποχή οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα ανθεστήρια (γιορτή των λουλουδιών και των νεκρών). Τα ανθεστήρια ήταν μια από τις τέσσερις γιορτές προς τιμή του Διονύσου. Γιορτάζονταν τέλη Φεβρουαρίου αρχές Μαρτίου, τον μήνα Ανθεστηριώνα. Γιορταζόταν κατά την εποχή που ο οίνος (κρασί) είχε ζυμωθεί και ήταν κατάλληλος για πόση. Κατά τη διάρκεια της γιορτής κάθε οικογένεια προσκόμιζε σε ειδικό δοχείο (χύτρες) φαγητό, αποτελούμενο από ποικίλους σπόρους (πανσπερμία), το οποίο προσφερόταν στον Χθόνιο Ερμή, τον ψυχοπομπό, καθώς και στις ψυχές των νεκρών. Η τελετή των ανθεστηρίων έληγε με τη μαγική ρήση: «Θύραζε Κήρες, ουκετ’ Ανθεστηρίων» (=φευγάτε ψυχές των νεκρών, τελείωσαν τα Ανθεστήρια).

Στα βυζαντινά χρόνια γιόρταζαν τα ροσάλια. Τελούσαν μνημόσυνα, επιμνημόσυνες δεήσεις (τρισάγια) για τις ψυχές των οικείων νεκρών.

*Πηγή: Εφημ. «Πρωινός Λόγος»