Προσέγγιση στα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη

Γράφει ο φιλόλογος Μανόλης Αλεξάκης

Θυμόμαστε όλοι μας τις μέρες αυτές το Σκιαθίτη λογοτέχνη Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Τα Χριστούγεννα αποτελούν για όλους μας μια πρώτης τάξης αφορμή για να ξαναδιαβάσουμε μερικά από τα χριστουγεννιάτικα διηγήματά του. Μας μεταφέρει στην ατμόσφαιρα που με το μοναδικό του τρόπο κατορθώνει να δημιουργήσει, ανοίγοντας πολλές δυνατότητες προβληματισμού μα και απόλαυσης.

Όσο περισσότερο διαβάζουμε τα κείμενά του, έχω τη γνώμη, πως τόσο περισσότερο γίνεται κατανοητή η προσπάθεια του συγγραφέα να χρησιμοποιήσει ως αφετηρία και μόνο το γεγονός των Χριστουγέννων για να προχωρήσει στην ανάδειξη του τραγικού της ανθρώπινης ζωής. Μιας ανθρώπινης ζωής που, όπως μας τη δίνει μέσα από τους πρωταγωνιστές του ο συγγραφέας, χαρακτηρίζεται, σημαδεύεται, όπως είναι φυσικό, από τις μεγαλύτερες αντιφάσεις. Οι ανθρώπινοι χαρακτήρες του αντιφατικοί και ακραίοι καταδεικνύουν την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης ακολουθώντας τις μεταβολές και την ποικιλία του σκιαθίτικου τοπίου, μορφοποιούνται σκληροί, σαρκαστικοί, φιλεύσπλαχνοι, κουτοπόνηροι, μπαγάσηδες, συμφεροντολόγοι.

Όλη αυτή την ποικιλία ο Παπαδιαμάντης την παρουσιάζει με μια φυσική απλότητα που αγγίζει τα όρια του σαρκασμού. Εντυπωσιακό πάντως είναι, και εδώ επιβεβαιώνεται το ηθογραφικό μέρος του έργου του, το γεγονός πως ο ίδιος δεν έρχεται να πάρει θέση μπροστά στις επιλογές των πρωταγωνιστών του. Ούτε κρίνει, ούτε κατακρίνει τις πράξεις τους. Να προχωρήσουμε λίγο παραπέρα. Αν μέσα από το έργο του ως αναγνώστες επιθυμούμε να καταλήξουμε σε ένα «ηθικό δίδαγμα», αυτό είναι δική μας απόφαση και σε καμία περίπτωση ο ίδιος δε δείχνει να ενδιαφέρεται για μια παρόμοια πρόταση.

Μα ούτε και αυτή η «αμαρτία» δεν καταδεικνύεται, καταδικάζεται. Απέναντι στις πιο φρικτές ανθρώπινες πράξεις, καταστάσεις, δείχνει τόση κατανόηση και ψυχραιμία που μας κάνει να πιστεύουμε, για μερικές στιγμές, πως πρόκειται για αδυναμία της τέχνης του. Κάθε άλλο παρά κάτι παρόμοιο συμβαίνει. Ο Παπαδιαμάντης κατορθώνει, κατά την άποψή μου, μια τέτοια προσέγγιση, ακριβώς επειδή έχει διεισδύσει στα κατάβαθα της ανθρώπινης ψυχής, ήθελα να πω ύπαρξης. Οδηγείται μέσα από τη συνειδητοποίηση αυτή σε μια ανάλυση που ξεπερνά το ηθογραφικό και μας οδηγεί σε μια βαθιά φιλοσοφημένη στάση ζωής, κάτι που γνωρίζουμε πολύ καλά πως αποτέλεσε βασική παράμετρο στη ζωή του μονήρη συγγραφέα.

Η ανάγκη αποτελεί για το συγγραφέα την κινητήριο δύναμη για τον άνθρωπο. Είναι ακριβώς αυτή που του υπαγορεύει τις πράξεις του. Η επιλογή φαντάζει πολλές φορές πολυτέλεια. Αλίμονο! για τους φτωχούς ανθρώπους, που αντιπροσωπεύουν το βασικό αφηγηματικό του υλικό, τα περιθώρια είναι ελάχιστα. Η σκληρή βιοπάλη οδηγεί τη σκέψη και την ψυχή τους. Με αυτό τον μπούσουλα οι χαρές και οι λύπες, η ευτυχία και η δυστυχία, η κατάληξη, θετική η αρνητική, μιας αφήγησής του ελάχιστα φαίνεται να απασχολούν το συγγραφέα.

Για τον Παπαδιαμάντη, ο άνθρωπος είναι κομμάτι της φύσης. Σάρκα εκ της σαρκός της. Προσφέρει, παράγει, αγαλλιάζει την ψυχή μας, μα είναι σκληρή στοιχειώνει και μας τιμωρεί. Παράδειγμα που έχει μπρος στα μάτια του, η θάλασσα που άλλοτε μας ταξιδεύει κι άλλοτε μας πνίγει. Απέναντι σε αυτές τις μεταπτώσεις. Απέναντι σ΄ αυτή την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά, ο άνθρωπος χρειάζεται υπομονή. Υπομένει γιατί δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά. Ξέρει όμως πολύ καλά πως το καλό και το κακό συνυπάρχουν. Όπως συνυπάρχει η διάθεση της προσφοράς ταυτόχρονα με την αδηφάγο ορμή του συμφέροντος. Όπως συνυπάρχει η μικρότητα με τον ηρωισμό. Όπως συνυπάρχει η αγάπη και το μίσος. Υπομένει, όχι όμως μοιρολατρικά. Αγωνίζεται να δαμάσει τη δύναμη της φύσης, όπως αγωνίζεται να κατανοήσει την άβυσσο της ψυχής του.

Χρησιμοποιεί ο Παπαδιαμάντης ως σημείο αναφοράς τα Χριστούγεννα. Αποτελεί κατά τη γνώμη μου ένα μέτρο σύγκρισης απέναντι στα ανθρώπινα μέτρα. Αποτελεί μία πρώτης τάξεως ευκαιρία να αναδείξει τις ανθρώπινες αδυναμίες και τα πάθη απέναντι στο απόλυτό της Θείας Γέννησης για τα χριστιανικά δεδομένα. Σε ποιο βαθμό ο άνθρωπος μπορεί να το βιώσει και να επηρεαστεί από αυτό; Δε διστάζει νομίζω να τοποθετηθεί ρηξικέλευθα μέσα από την αφήγησή του. Ελάχιστα! Υπό την έννοια αυτή ανακαλύπτουμε μία μορφή αγνωστικισμού στην προσέγγιση του Σκιαθίτη λογοτέχνη. Μια αμφισβήτηση καθ’ όλα ωφέλιμη μία που μπορεί να μας οδηγήσει προ των ευθυνών μας. Το καλό και το κακό αποτελούν κατά περίπτωση δική μας επιλογή. Πρόκειται για ένα ακόμη χαρακτηριστικό, κατά τη γνώμη μου, που αποδεικνύει τη γνήσια τέχνη του Παπαδιαμάντη. Αν η τέχνη οφείλει να οδηγεί τον άνθρωπο στην πλήρη ελευθερία και στο αυτόβουλο των πράξεών του, τότε ο Παπαδιαμάντης αντιπροσωπεύει έναν γνήσιο εκφραστή της.

Είναι χωρίς αμφιβολία το σημαντικότερο μήνυμα που πάντα επίκαιρο πρέπει ως φωτεινό αστέρι να καθοδηγεί τις πράξεις των ανθρώπων όπου γης.